Ο φονταμενταλισμός της αγοράς και το λυκόφως του κοινωνικού κράτους, του Henry A. Giroux

Αποκρινόμενος το 1940 στην καταστροφή που ξεδιπλωνόταν από την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία, ο Walter Benjamin έγραψε το διάσημο τώρα έργο του «Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας». Στην ένατη θέση, ο Benjamin σχολιάζει τον πίνακα «Angelus Novus» του Paul Klee. Γράφει:

"Ο 'Angelus Novus' απεικονίζει έναν άγγελο που φαίνεται έτοιμος να απομακρυνθεί από κάτι όπου μένει προσηλωμένο το βλέμμα του. Τα μάτια του είναι διάπλατα ανοιχτά, το στόμα του ανοιχτό και οι φτερούγες του τεντωμένες. Έτσι απεικονίζεις τον άγγελο της ιστορίας. Το πρόσωπό του είναι στραμμένο προς το παρελθόν. Όπου εμείς βλέπουμε μια αλυσίδα γεγονότων, αυτός βλέπει μία μοναδική καταστροφή, που συσσωρεύει αδιάκοπα ερείπια επί ερειπίων και τα εκσφενδονίζει μπροστά στα πόδια του. Ο Άγγελος θα ήθελε να μείνει, να ξυπνήσει τους νεκρούς και να ξαναενώσει όσα έχουν διαλυθεί. Αλλά μια θύελλα σηκώνεται από τη μεριά του Παράδεισου, αδράχνοντας τις φτερούγες του με τόση δύναμη που ο άγγελος δεν μπορεί πια να τις κλείσει. Η θύελλα τον ωθεί ακαταμάχητα προς το μέλλον, στο οποίο η πλάτη του είναι στραμμένη, ενώ ο σωρός από τα ερείπια μπροστά του φτάνει ως τον ουρανό. Η θύελλα αυτή είναι αυτό που εμείς αποκαλούμε πρόοδος".

Η έννοια και η σημασία του αγγέλου της ιστορίας που παρουσίασε ο Μπένγιαμιν έχουν αποτελέσει αντικείμενο ποικίλων ερμηνειών από φιλοσόφους, πολιτικούς στοχαστές, λογοτεχνικούς κριτικούς και άλλους. Κι όμως, μας προσφέρει ακόμα ένα ισχυρό δίδαγμα για τους όρους που προσδιορίζουν ένα ιστορικό σύνολο, το οποίο χαρακτηρίζεται από μια «καταστροφή που συσσωρεύει αδιάκοπα ερείπια επί ερειπίων». Σ’ αυτή την περίπτωση, η καταστροφή και υπονόμευσε κάθε ελπίδα της δημοκρατίας στην Ευρώπη, και έδωσε αφορμή για την άνοδο των σκοτεινών δυνάμεων ενός βάναυσου απολυταρχισμού και της εκβιομηχάνισης του θανάτου. Στα μέσα μιας τέτοιας κρίσης, ο άγγελος του Μπένγιαμιν έχει παγώσει στον χρόνο, παράλυτος από μια θύελλα αποκαλούμενη «πρόοδο», που τον τραβά στο μέλλον χωρίς να είναι σε θέση «να ξυπνήσει τους νεκρούς» ή να επιδιορθώσει την καταστροφή.

Για τον Μπένγιαμιν, η θύελλα της προόδου ήταν μια μορφή νεωτερισμού που εκτροχιάστηκε, αποτελούμενη από ένα σύνολο συνθηκών και καταστάσεων που οδήγησαν σε μια έκρηξη αφάνταστης σφαγής και βασάνων στις δεκαετίες του '30 και του '40. Η ουτοπιστική πίστη στην τεχνολογικά βοηθούμενη κοινωνική βελτίωση είχε δώσει τόπο σε ένα διστοπικό πρόγραμμα τρελής βίας, που θα παρήγε αναπόφευκτα το πλαίσιο για να αφαιρέσει ο Μπένγιαμιν την ίδια του τη ζωή, στα Πυρηναία το 1940. Σύμφωνα με τον Μπένγιαμιν, οι φρίκες του παρελθόντος κατέστησαν δύσκολο να πιστέψει κανείς στην ιστορία ως μέτρο προόδου του ανθρώπινου πολιτισμού. Και, όμως, ακόμη και στις σκοτεινότερες εποχές, υπήρξαν άνθρωποι αρκετά γενναίοι, που αγωνίστηκαν για μια προοδευτικότερη κατανόηση της ιστορίας και ενός πιο ελπιδοφόρου δημοκρατικού μέλλοντος, στοιχηματίζοντας ότι οι καταστροφές του παρελθόντος θα μπορούσαν να αποτραπούν μέσω μιας λυτρωτικής επεξεργασίας της μνήμης και της πολιτικής όπου τέτοιες αγριότητες θα αναγνωριζόντουσαν και να καταδικαζόντουσαν ως μέρος μιας προσπάθειας για την προώθηση ενός μεγαλύτερου εγχειρήματος για την ελευθερία, τη συλλογική προσπάθεια και την κοινωνική δικαιοσύνη.

Όπως ο άγγελος της ιστορίας στην απόδοση του πίνακα του Klee από τον Μπένγιαμιν, ένα σημαντικό μέρος της ευρωπαϊκής επικράτειας και το σύνολο της αμερικανικής κοινωνίας περιβάλλονται από μια άλλη καταστροφή της ιστορίας, ορατά αόρατη στη φρίκη που παράγει σήμερα η οικονομική κρίση και η οποία επιδεινώνει διαρκώς την κατάσταση ένδειας, ανεργίας και κοινωνικής περιθωριοποίησης, που διαδίδεται τώρα όπως μια δηλητηριώδη σήψη πάνω από τον δυτικό κόσμο.

Αλλά αντίθετα από τον άγγελο του Μπένγιαμιν, η θύελλα που κεραυνοβολεί τα φτερά του σημερινού αγγέλου της ιστορίας είναι εντονότερη και δεν γίνεται ανοικτά λόγος πλέον για πρόοδο ή συλλογικό όραμα. Στην ουσία, η κοινωνική πρόοδος έχει εκχωρήσει το ιστορικό πεδίο σε μεμονωμένες ενέργειες, αξίες και προτιμήσεις, καθώς οποιαδήποτε έννοια του κοινού και του δημόσιου καλού που κάποτε καθόριζε την έννοια της προόδου προβάλλεται τώρα ως παθολογία, το απομεινάρι ενός είδους σοσιαλιστικού εφιάλτη που καταστέλλει οποιαδήποτε δυνατότητα ατομικής ελευθερίας και ευθύνης. Εάν η πρόοδος είχε κάποτε συνδεθεί, ακόμη και με τη μυθική της διάσταση και με όλες τις ατέλειές της, με την προσπάθεια της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα δεσμά της αναγκαιότητας, των βασάνων και της εκμετάλλευσης, σήμερα έχει απογυμνωθεί από κάθε δέσμευση προς ένα συλλογικό αγαθό και λειτουργεί κατά ένα μεγάλο μέρος ως είδος νοσταλγικού λειψάνου μιας ιστορικής περιόδου όπου η έννοια του κοινωνικού κράτους «δεν ήταν πάντα ένας όρος ντροπής», ή μια αναφορά σε «κοπρίτες», ή μεταφορά για την κρατική τρομοκρατία. Η γλώσσα της προόδου έχει αντικατασταθεί από τον λόγο και την πολιτική της λιτότητας - ένας κώδικας της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας για να φορτωθεί στην εργατική τάξη και στα μεσαία στρώματα το κόστος μιας χρηματοοικονομικής κρίσης που προκάλεσαν οι χειριστές αμοιβαίων κεφαλαίων κινδύνου, οι τραπεζικοί και επενδυτικοί οίκοι και οι μεγα-πλούσιοι.

Η καταστροφή, που χαρακτηρίζει την τρέχουσα ιστορική στιγμή, δεν τυλίγεται πλέον τον μανδύα της προόδου. Αντίθετα, η θύελλα που έχει ξεσπάσει σε πολλές χώρες της Ευρώπης (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ισπανία, Αγγλία, Ιταλία κ.ο.κ.) και στις Ηνωμένες Πολιτείες αντιπροσωπεύουν ένα είδος αντι-προόδου, μια άρνηση γύρω από τη σκέψη και την επένδυση κάποιου οράματος για το μέλλον και για την οικοδόμηση της «καλής κοινωνίας». Συνθέτοντας σημαντικά οράματα της καλής κοινωνίας που ωφελούν τους πολίτες γενικά, αντί τους επίλεκτους λίγους, θεωρείται τώρα «χάσιμο χρόνου, δεδομένου ότι είναι άσχετα με την ατομική ευτυχία και μια επιτυχημένη ζωή». Αλυσοδεμένοι από τους στενούς, ιδιωτικούς κόσμους που αποτελούν τις καθημερινές ζωές τους, οι περισσότεροι πολίτες των λεγόμενων «ανεπτυγμένων δημοκρατιών» έχουν παραδοθεί στις ατομικιστικές συνέπειες μιας ηθικής αντίληψης για την κοινωνική τάξη πραγμάτων που κατευθύνεται από την ίδια την αγορά και τους πολιτικούς εκπροσώπους της και έχουν αντικαταστήσει το κάλεσμα για κοινοτική ευθύνη με ένα κάλεσμα για την προαγωγή ατομικών συμφερόντων με οποιοδήποτε κόστος. Αυτό κι αν δεν είναι επιτυχία της προπαγάνδας του σύγχρονου πολιτιστικού καπιταλιστικού συστήματος. Έτσι, το κοινωνικό και η σημαντικότερη ενσωμάτωσή του - το κράτος κοινωνικής πρόνοιας - αντιμετωπίζεται τώρα ως ένα άλμπατρος γύρω από τον λαιμό των νεοφιλελεύθερων εννοιών της συσσώρευσης (σε αντιδιαστολή με την «πρόοδο»). Η κοινωνία έχει γίνει (υπερ)εξατομικευμένη, παγιδευμένη από το θέλγητρο είτε της υλικής επιτυχίας είτε, τώρα, της απλής επιβίωσης και απογυμνωμένη από οποιαδήποτε αίσθηση υποχρέωσης προς τους άλλους.

Ο σημερινός μας άγγελος της ιστορίας έχει τα φτερά του τσακισμένα από μια θύελλα που ωθείται από έχθρα προς τη δημοκρατία και περιφρόνηση προς οποιαδήποτε πολιτική αξίωση για ένα μέλλον όπου το κράτος λειτουργεί για την προώθηση της καλής κοινωνίας. Θέτοντάς το διαφορετικά, η θύελλα που έχει κεραυνοβολήσει τα φτερά του σύγχρονου Άγγελου της ιστορίας τροφοδοτείται από έντονη περιφρόνηση για το κοινωνικό κράτος. Οι «φτερωτοί αγγελιοφόροι» έχουν αντικατασταθεί από μια θλιβερή κατηγορία πολιτικών, (αντι)δημόσιων διανοούμενων, ακαδημαϊκών, δημοσιογράφων και καλλιτεχνών οι οποίοι έχουν υποδουλωθεί στις ανάγκες και τις απαιτήσεις της αγοράς και εξυπηρετούν περαιτέρω τα συμφέροντά τους έχοντας μετατραπεί σε μαζορέτες του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.

Καθώς η ιστορία σβήνεται και ο φονταμενταλισμός της αγοράς γίνεται η μοναδική κινητήρια δύναμη για όλες τις πτυχές της πολιτικής, πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής, εκείνες οι θεσμικές και πολιτικές δυνάμεις που κρατούν τα ηνία της εξουσίας γίνονται τώρα οι προμηθευτές του κοινωνικού θανάτου, άνετα τοποθετημένες σε ένα πολιτικό φανταστικό που σπέρνει ανθρώπινη δυστυχία στον πλανήτη, καθώς οι πλούσιοι και οι ισχυροί συγκεντρώνουν τεράστια οικονομικά οφέλη για τους εαυτούς τους. Οι κύριοι φορείς του παγκόσμιου καπιταλισμού-καζίνο ζουν στον χρόνο των βραχυπρόθεσμων επενδύσεων και των χρηματοοικονομικών κερδών και είναι απόλυτα πρόθυμοι να κλείσουν τα μάτια τους στη σφαγή και στα βάσανα που εξελίσσονται γύρω τους, ενώ απορροφούνται στη μαύρη τρύπα του μέλλοντος. Καθώς το κοινωνικό κράτος σφαγιάζεται από τον ολοκληρωτισμό της αγοράς, η κοινωνία γίνεται όλο και περισσότερο μια μηχανή για την καταστροφή του αστικού πολιτισμού και της αστικής ζωής, διαδίδοντας τις ιδεολογίες και τις τεχνολογίες αυτού που όλο και περισσότερο και πιο κατηγορηματικά μετατρέπεται σε κράτος τιμωρίας.

Ζούμε σε σκοτεινές εποχές. Ο φονταμενταλισμός της αγοράς μάς οδηγεί σε κοινωνικούς εφιάλτες. Δεν χρειαζόμαστε ιδιωτικοποιημένες ουτοπίες, αλλά τα πρότυπα μιας δημοκρατικής κοινωνίας και ενός κοινωνικού κράτους στο οποίο οι δημόσιες αξίες και τα δημοκρατικά συμφέροντα εκφράζονται μέσα από τους ίδιους τους οικονομικούς, πολιτικούς και πολιτιστικούς θεσμούς. Χρειαζόμαστε έναν προοδευτικό άγγελο της ιστορίας. Ίσως η Ελλάδα να κάνει την ανατροπή και να ανοίξει μια νέα σελίδα ελπίδας και αισιοδοξίας στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία.

Πηγή: Αυγή Ημερομηνία δημοσίευσης: 15/06/2012