«Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας (Global Value Chains/ gecks): Το ανώτατο στάδιο της παγκοσμιοποίησης» Της Μαργαρίτας Αντωνίου

ΡΑ Αθήνα  5/2013

Εισαγωγή

Στην Υπουργική Σύνοδο του ΟΟΣΑ (Μάιος 2013) ένα από τα θέματα που περιελάμβανε στις εργασίες τους είναι οι  Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας (Global Value Chains/ GVCs).

Ομοίως η ετήσια επισκόπηση επενδύσεων της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (UNCTAD) έτους 2012 αναλύει τις τάσεις και τις ανατροπές που δημιουργεί αυτή η νέα τάση της παγκοσμιοποίησης.

Κρίνεται σκόπιμο να παρουσιαστεί συνοπτικά το θέμα διότι όπως φαίνεται οι Κυβερνήσεις του Μνημονίου μπορεί να μην γνωρίζουν καλά το μάθημα αλλά οι εταίροι τους το γνωρίζουν.

Οι πρόσφατες συμφωνίες με τους COSCO και τους Hewlett Packard με την ΤΡΑΙΝΟΣΕ, τους και η δήλωση τους  Unilever (που αποφάσισε 110 προϊόντα, αντί να τα παράγει στο εξωτερικό, να τα παράγει στην Ελλάδα) είναι απόλυτα εναρμονισμένες με τους Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας. Στην ίδια κατεύθυνση εκτιμάται ότι είναι οι διαδικασίες απλοποίησης των τελωνείων στις οποίες μετέχουν οι Ολλανδοί της task force (απαραίτητη βέβαια η απλοποίηση σε μεγάλο βαθμό),  αλλά ακόμα και η δημιουργία Ειδικών Οικονομικών Ζωνών.

Οι λόγοι που γίνεται η παρούσα εισήγηση είναι διότι οι Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας έτσι όπως φαίνεται ότι σκοπεύουν να τις εφαρμόσουν στη χώρα μας:

1. Λειτουργούν ισοπεδωτικά στα εργατικά δικαιώματα και επιδεινώνουν τους εργασιακές συνθήκες (race to the bottom)

2.   Επιφέρουν παγκόσμια περιβαλλοντική επιδείνωση. Οι περιβαλλοντικοί Κανονισμοί είναι διαφοροποιημένοι από χώρα σε χώρα με αποτέλεσμα στο πλαίσιο του ανταγωνισμού για προσέλκυση επενδύσεων να προτιμούνται οι χώρες που έχουν τους πλέον ανώδυνους (και επικίνδυνους για το περιβάλλον) Κανονισμούς.

3.     Όπως θα γίνει αντιληπτό στη συνέχεια η επιβάρυνση στο περιβάλλον γίνεται όχι μόνο κατά την παραγωγή αλλά και από τους αναγκαίες μεταφορές προϊόντων. Σαν αποτέλεσμα έχουμε συνεχώς αυξανόμενες ενεργειακές ανάγκες όχι μόνο λόγω του μοντέλου ζωής που προβάλλεται αλλά και του νέου τρόπου παραγωγής που ακολουθείται. Χαρακτηριστικά το World Energy Outlook αναφέρει ότι η παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας σε όλα τι πιθανά σενάρια πολιτικής[1] με ορίζοντα το 2035 αυξάνονται σημαντικά (κατά 40%) σε σχέση με το 2010. Η αύξηση αποδίδεται στην παγκόσμια αύξηση του πληθυσμού, την προβλεπόμενη οικονομική ανάπτυξη και τους αυξημένες ανάγκες για μετακινήσεις και μεταφορές.

Τα ορυκτά καύσιμα παραμένουν η βασική πηγή ενέργειας με ελαφρά μείωση του ποσοστού συμμετοχής (από 81% σήμερα σε 75% το 2035). Μόνο στον τομέα τους ηλεκτρικής ενέργειας οι νέες επενδύσεις κατευθύνονται κυρίως τους ανανεώσιμες πηγές με τα υδροηλεκτρικά και τα αιολικά να παράγουν το 50% τους τους αυξημένης δυναμικότητας.

Δηλαδή σκοτωνόμαστε για τη μείωση των εκπομπών CO2 και ταυτόχρονα το αυξάνουμε με τις νέες μεθόδους.

4.  Ισοπεδώνουν τα τοπικά προϊόντα που παράγονται με καθετοποιημένες συνεργασίες (π.χ. αγροτικής παραγωγής – βιομηχανίας τροφίμων και χημικής – φαρμακευτικής βιομηχανίας με μικρές συνεταιριστικές επιχειρήσεις και ομάδες παραγωγών). Όπως λένε χαρακτηριστικά τα κείμενα το κάθε προϊόν τελικά είναι ‘made in the world’.

5.  Δημιουργείται ΄φούσκα΄ υπηρεσιών. Αν θυμηθούμε τη γνωστή ανάλυση της Le Monde για την αγορά τους εσωρούχου που παράγεται στην Κίνα και πουλιέται στο Carrefour 20 € έχουμε:
· - Τα Carrefour βάζουν στο ταμείο τους 10,81 €.
· - Το γαλλικό κράτος εισπράττει 3,28 € ως ΦΠΑ.
· - Η γαλλική βιομηχανία (που σχεδιάζει το προϊόν και αναθέτει την παραγωγή στους Κινέζους) παίρνει 2,74 €.
· - Τα έξοδα μεταφοράς και εκτελωνισμού είναι 0,44 €.
· - Η κινεζική βιομηχανία που παρήγαγε το προϊόν εισπράττει 2,73 €.
· - Από αυτά, 1,64 € αντιστοιχούν στην πρώτη ύλη, ενώ τα έξοδα παραγωγής είναι 0,82 €και το κέρδος του Κινέζου βιομήχανου 0,27 €.
· - Τελικά, για τους εργάτριες που έφτιαξαν το προϊόν μένουν…0, 10 €.

6.     Δημιουργούνται τεράστια κενά στην προστασία τους δημόσιας υγείας ιδιαίτερα στον τομέα των τροφίμων. Ας θυμηθούμε τα περίφημα αλογίσια κεφτεδάκια. Στα διαγράμματα που ακολουθούν αποτυπώνονται οι ροές εντολών και αγαθών για ένα μόνο συστατικό του παραγόμενου προϊόντος (το κρέας για τα κεφτεδάκια). Αν αγοράσουμε κεφτεδάκια 5 € στο Σούπερ Μάρκετ πόσο κοστίζουν τα υλικά; Μήπως τελικά ακόμα και αν αναπτύξουμε τους πιο τέλειους ελεγκτικούς μηχανισμούς έχουμε χάσει τη μπάλα;

Αλλά παρά τα παραπάνω οι Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας είναι μια μορφή και μια πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης   θα πρέπει  να καταλάβουμε τι είναι και πώς ως χώρα θα κινηθούμε στις παγκόσμιες εξελίξεις.

Η παγκοσμιοποίηση σε νούμερα

Οι Ξένες Άμεσες Επενδύσεις (Foreign Direct Investment/FDI) διεθνώς μαζί με το εμπόριο και τις Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας (Global Value Chains/ GVCs) έχουν δημιουργήσεις παγκοσμίως νέα δεδομένα.

Οι οικονομίες των χωρών του κόσμου ποτέ δεν υπήρξαν πιο αλληλοεξαρτώμενες από σήμερα.

Το 1990 ενδεικτικά οι Ξένες Άμεσες Επενδύσεις (in terms of stock/αποθέματα) ήταν λιγότερο από το 10% του παγκόσμιου ΑΕΠ ενώ ο όγκος εμπορίου ανήρχετο στο 15% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Σήμερα τα αντίστοιχα μεγέθη ανέρχονται στο 31% και το 26% αντίστοιχα.

Οι εξελίξεις αυτές δημιουργούν ανάγκη χάραξης νέων πολιτικών στο πεδίο του εμπορίου, των επενδύσεων, της καινοτομίας και άλλων διαρθρωτικών αλλαγών από τα Κράτη ώστε να μπορέσουν να ενσωματωθούν στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και να ωφεληθούν από τις νέες δυνατότητες που αναπτύσσονται.

 Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας (Global Value Chains/ GVCs)

Στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας μετέχουν αυτόνομες επιχειρήσεις οι οποίες είναι εξειδικευμένες σε στάδια της παραγωγικής διαδικασίας, λόγω συγκριτικού ή τεχνολογικού πλεονεκτήματος χωρίς να είναι απαραίτητα θυγατρικές μεγάλων πολυεθνικών[2]..

Στις χώρες του ΟΟΣΑ υπολογίζεται ότι στη μεταποίηση το 53% των παραγόμενων αγαθών στηρίζονται στη χρήση ενδιάμεσων υλικών (πρωτογενή αγαθά, τμήματα και εξαρτήματα, ημιτελή προϊόντα), στη γεωργία το ποσοστό ανέρχεται σε 59% και στο εμπόριο υπηρεσιών στο 73% (είναι ενδιάμεσες επιχειρηματικές υπηρεσίες).

Στις Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας εμπλέκονται με κρίσιμο ρόλο δίκτυα επιχειρήσεων που συνδέουν παραγωγούς και αγοραστές.

Ο κατακερματισμός της παραγωγής στις Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας έχει οδηγήσει σε προϊόντα που παράγονται με χρήση εισαγόμενων πόρων και θα καταναλωθούν σε μορφή ολοκληρωμένων τελικών προϊόντων ή ημιτελών αγαθών στο εξωτερικό.

Γιατί σήμερα;

Οι Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας σαν μέθοδος υπήρχε ανέκαθεν αλλά στην ιδιαίτερη μεγέθυνση της έχουν οδηγήσει τα εξής:

o  Οι σύγχρονες τεχνολογικές επιτεύξεις (τηλεπικοινωνίες, πληροφορική, ανάπτυξη και διαχείριση λογισμικού), ορισμός προδιαγραφών μεταφορικών κιβωτίων, αυτοματοποίηση και διαλειτουργικότητα των μεταφορών

o   Οι θεσμικές αλλαγές (φιλελευθεροποίηση εμπορίου και επενδύσεων) έχουν οδηγήσει σε επέκταση των αλυσίδων αξίας και στις αναδυόμενες χώρες ώστε σε πολλές χώρες αντί της παραγωγής επί μέρους στοιχείων των προϊόντων να είναι επικερδέστερη η προμήθειά τους από εξωτερικούς προμηθευτές.

o   Η δημιουργία εξειδικευμένων παραγωγών οι οποίοι με παραγωγή ενδιάμεσων προϊόντων λόγω οικονομιών κλίμακας και με τη χρήση προηγμένων τεχνολογιών δημιουργεί ελκυστικότερες τιμές.

o   Οι Πολυεθνικές επιθυμούν να είναι κοντά στις νέες αναδυόμενες αγορές και η προμήθεια ενδιάμεσων προϊόντων από ντόπιους παραγωγούς ενδυναμώνει δεσμούς με την εγχώρια οικονομία με συνέπεια το κόστος προμήθεια να μην είναι ο καθοριστικός παράγοντας.

Τρόποι ανάπτυξης Παγκόσμιων Αλυσίδων Αξίας

Οι χώρες διαφοροποιούνται στον τρόπο που μετέχουν στις Παγκόσμιες αλυσίδες αξίας.

Παραγωγικές δραστηριότητες όπως ο σχεδιασμός, η έρευνα & ανάπτυξη και ορισμένες ειδικές επιχειρηματικές υπηρεσίες δημιουργούν μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία από τη συναρμολόγηση.

Ο κατακερματισμός της παραγωγής έχει δημιουργήσεις ευκαιρίες ανάπτυξης σε Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις οι οποίες μπορούν να συμμετέχουν στις Αλυσίδες, με συμμετοχή σε επί μέρους στάδια της παραγωγής, χωρίς να  απαιτούνται σημαντικοί πόροι δημιουργίας μιας ολόκληρης παραγωγικής μονάδας.

Μεγάλες επιχειρήσεις επώνυμου εμπορικού σήματος (π.χ. ΝΙΚΕ, Wal-Mart) λειτουργούν αποκλειστικά με εξωτερικούς ανεξάρτητους προμηθευτές διατηρώντας ελάχιστες κατασκευαστικές μονάδες δικές τους αλλά έχοντας αποκλειστικά στο εσωτερικό τους το σχεδιασμό, τη διαφήμιση και τις πωλήσεις. Το ίδιο ισχύει στις Πολυεθνικές που δραστηριοποιούνται στα ηλεκτρονικά, τα φαρμακευτικά προϊόντα, τους ημιαγωγούς κλπ ώστε να αποφευχθεί η διαρροή τεχνολογίας και τεχνογνωσίας στους ανταγωνιστές.

Παράλληλα επειδή ελλοχεύει ο κίνδυνος καταπάτησης των Πνευματικών Δικαιωμάτων αρκετές εταιρείες κρατούν εσωτερικά στην παραγωγή τους την τελική συναρμολόγηση των προϊόντων (π.χ. συσκευές κινητής τηλεφωνίας) ενώ η προμήθεια των επί μέρους υλικών γίνεται από εξειδικευμένες μονάδες παραγωγής διασκορπισμένες σε όλον τον κόσμο. Στις ΗΠΑ υπάρχει μια στροφή επιστροφής επιχειρήσεων σε παραγωγή εντός της χώρας λόγω της αύξησης του κόστους στις αναδυόμενες οικονομίες, στην καταπάτηση των Πνευματικών Δικαιωμάτων κλπ.

Εκτίμησή μου είναι ότι οι Αναπτυγμένες χώρες υπολόγιζαν ότι στην παγκοσμιοποίηση οι Πολυεθνικές θα κρατούσαν το σχεδιασμό, την έρευνα & ανάπτυξη, τις χρηματοπιστωτικές και ορισμένες ειδικές επιχειρηματικές υπηρεσίες στην περιοχή τους και θα αποκεντρώνονταν στις αναπτυσσόμενες χώρες η συναρμολόγηση και η βιομηχανική παραγωγή. Έτσι επιβεβαιώθηκε το ρητό ότι ‘ο καπιταλιστής μπορεί να σου πουλήσει ακόμα και το σχοινί που θα τον κρεμάσεις’. Διότι μερικές αναπτυσσόμενες χώρες (κυρίως η Κίνα αλλά και η Ινδία, Βραζιλία) έχουν καταφέρει πρώτα να αντιγράψουν και στη συνέχεια να αναπτύξουν τεχνολογία. Σε συνδυασμό δε με τη φτηνή εργατική δύναμη, τη μειωμένη προστασία του περιβάλλοντος, τις χαμηλές παροχές στις κοινωνικές δαπάνες κλπ κλπ συμπιέζουν το κόστος και επιτίθενται στις επιχειρήσεις (πολυεθνικές ή μη) των αναπτυγμένων χωρών που πολλές αναγκάζονται να κλείσουν.

Νέες ευκαιρίες- νέα δεδομένα – όλα προς τα κάτω;

Ο κατακερματισμός της παραγωγής έχει δημιουργήσεις ευκαιρίες ανάπτυξης σε Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις οι οποίες μπορούν να συμμετέχουν στις Αλυσίδες, με συμμετοχή σε επί μέρους στάδια της παραγωγής, χωρίς να  απαιτούνται σημαντικοί πόροι δημιουργίας μιας ολόκληρης παραγωγικής μονάδας.

Ο κατακερματισμός της παραγωγής σε επί μέρους παραγωγικές μονάδες εξαρτάται από το παραγόμενο προϊόν και από τον έλεγχο του  ισοζυγίου μεταξύ του κόστους συναλλαγών, όταν η παραγωγή γίνεται επί μέρους σε διάφορες τοποθεσίες, και της μειωμένης τιμής των προϊόντων.

Η εμπλοκή των χωρών στις Παγκόσμιες αλυσίδες αξίας δεν φαίνεται να επηρεάζει την απασχόληση. Δεν υπάρχει αποτυπωμένη στενή σχέση μεταξύ απασχόλησης και παγκοσμιοποίησης. Σαν γενικό συμπέρασμα η απασχόληση καθορίζεται από την μακροπρόθεσμη ανάπτυξη της εργατικής δύναμης, μακροοικονομικές μεταβλητές και θεσμούς που συνδέονται με την αγορά εργασίας.

Παρά το γεγονός ότι η συνολική απασχόληση δεν επηρεάζεται από τις Παγκόσμιες αλυσίδες αξίας εν τούτοις αλλάζει η σύνθεση των απαιτούμενων εργασιακών ικανοτήτων και δεξιοτήτων. Τη δεκαετία του 2000 το ποσοστό το μερίδιο των μεσαία εξειδικευμένων εργαζόμενων συνέχισε την πτωτική του πορεία ενώ αυξήθηκε το ποσοστό των χαμηλά εξειδικευμένων εργαζομένων στις υπηρεσίες.

Επί πλέον αρνητικά σημεία:

1.     Πίεση των μισθών προς τα κάτω: Υπολογίζεται ότι το μερίδιο της εργασίας στο παγκόσμιο εισόδημα έχει μειωθεί κατά 10% σε μια προσπάθεια των χωρών όλου του κόσμου να καταστούν ελκυστικοί τόποι προορισμού Επενδύσεων και ιδιαίτερα λόγω πιέσεων που οφείλονται σε μετεγκατάσταση παραγωγικών τμημάτων επιχειρήσεων σε χώρες με χαμηλότερους μισθούς  ή λόγω της εισαγωγής τμημάτων της παραγωγικής αλυσίδας από εταιρείες εγκατεστημένες σε χώρες με χαμηλότερους μισθούς.

2.     Επιδείνωση των εργασιακών συνθηκών (race to the bottom)

3.     Παγκόσμια περιβαλλοντική επιδείνωση. Οι περιβαλλοντικοί Κανονισμοί είναι διαφοροποιημένοι από χώρα σε χώρα με αποτέλεσμα οι επιχειρήσεις να μετακινούνται σε προορισμούς όπου οι περιβαλλοντικοί περιορισμοί είναι χαμηλότεροι. Για την αντιμετώπιση απαιτείται η εμπλοκή των περισσοτέρων χωρών σε διεθνείς συμφωνίες  προστασίας του περιβάλλοντος. Παράλληλα εταιρείες λαμβάνουν μέτρα βελτίωσης του περιβαλλοντικού αποτυπώματος που αφήνουν οι Παγκόσμιες αλυσίδες με τις οποίες συνεργάζονται.

Πολιτικές Κυβερνήσεων  και …επικίνδυνα μονοπάτια

Η ένταξη των χωρών στις Παγκόσμιες αλυσίδες αξίας και να ωφεληθούν έλκοντας τα θετικά σημεία, απαιτείται η εκπόνηση και υλοποίηση Στρατηγικής Πολιτικής σε πολύπλευρους τομείς. Υπάρχει όμως ο κίνδυνος που υπάρχει είναι να ληφθούν ισοπεδωτικά μέτρα με στόχο να προσελκύσουν επενδύσεις τέτοιου είδους. Ενδεικτικά αναφέρονται:

1.     Μείωση των δασμών: Οι δασμοί συσσωρεύονται κατά την εισαγωγή και εξαγωγή των διαφόρων μερών των Παγκόσμιων Αλυσίδων με αποτέλεσμα να επιβαρύνουν το τελικό κόστος. Επί πλέον επιβαρύνουν το κόστος των εγχωρίως κατασκευαζόμενων  αγαθών στο βαθμό που όλα χρησιμοποιούν εισαγόμενα μέρη. Συνεπώς ο ‘προστατευτισμός’ με την επιβολή δασμών εισαγωγής  μπορεί να δημιουργήσει δυσμενείς επιπτώσεις στις εξαγωγές και Ξένες Άμεσες Επενδύσεις να αποθαρρυνθούν να εγκατασταθούν. Οι αναπτυγμένες χώρες έχουν χαμηλούς δασμούς αλλά στις αναπτυσσόμενες χώρες παραμένουν σημαντικά δασμολογικά εμπόδια. Η μείωση όμως των δασμών έχει σαν συνέπεια να υπάρχει έλλειψη πόρων σε άλλους τομείς (υγεία, παιδεία κλπ).

2.     Διευκόλυνση των εισαγωγών και των εξαγωγών με την απλοποίηση των διαδικασιών και τη δημιουργία ικανοποιητικών υποδομών (λιμάνια, αποθηκευτικοί χώροι, ‘ενιαία ηλεκτρονική θυρίδα’ εισαγωγών, συντονισμός και ιχνηλασιμότητα προϊόντων Εναρμόνιση των προδιαγραφών και των πιστοποιητικών που απαιτούνται για τη  διακίνηση των αγαθών στις εισαγωγές και εξαγωγές. (ποιός θα καθορίσει διεθνείς προδιαγραφές; Π.χ. γενετικά τροποποιημένα;)

3.      Επαρκής αγορά Υπηρεσιών δεδομένου ότι στις Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας προεξέχοντα ρόλο διαδραματίζουν οι αποθηκευτικές αλυσίδες, τα δίκτυα υποδομής, και συμπληρωματικές υπηρεσίες. Δεν μπορούν να λειτουργήσουν Παγκόσμιες Αλυσίδες Αξίας χωρίς καλό επίπεδο λειτουργίας μεταφορών, αποθηκευτικών χώρων, χρηματοδότησης, ασφάλειας, τηλεπικοινωνιών, και άλλων επιχειρηματικών υπηρεσιών που συμβάλλουν στο συντονισμό της αλυσίδας. (τα Κράτη αντί υποδομές παιδεία θα κατασκευάζουν υποδομές διακίνησης αγαθών;)

---

[1] Τα σενάρια πολιτικής με βάση τα οποία έχουν γίνει οι προβλέψεις είναι τρία αφορούν όλα μέτρα για τη μείωση των εκπομπών σε CO2 και αναλυτικότερα:

1.     Σενάριο τρέχουσας πολιτικής το οποίο δεν προβλέπει την εισαγωγή νέων μέτρων πολιτικής στην ενέργεια πέραν την εισαχθέντων μέχρι το 2011

2.     Σενάριο νέας πολιτικής με βάση το οποίο οι Κυβερνήσεις έχουν δεσμευτεί ότι θα ενεργούν με φροντίδα στο περιβάλλον (αν και δεν έχουν εξειδικευτεί ακόμα σε συγκεκριμένα μέτρα).

3.     450 σενάριο το οποίο είναι το πλέον αισιόδοξο και προβλέπει ότι μεσοπρόθεσμα η θερμοκρασία της γης θα μειωθεί κατά 2⁰ C.  

[2] Οι Πολυεθνικές Επιχειρήσεις από ιστορικούς λόγους επένδυαν σε άλλες χώρες μέσω θυγατρικών τους οι οποίες συμμετείχαν στην παραγωγική διαδικασία της μητρικής εταιρείας με ‘οριζόντια’ ή ‘κάθετη’ ολοκλήρωση

Οι ‘οριζόντιες’ θυγατρικές επιχειρήσεις των Πολυεθνικών Εταιρειών λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο με τις μητρικές εταιρείες, παράγουν ίδια προϊόντα και συνηθίζονται στους κλάδους των υπηρεσιών λιανικής και στις τηλεπικοινωνίες

Οι ‘κάθετες’ θυγατρικές επιχειρήσεις των Πολυεθνικών Εταιρειών λειτουργούν ως ενδιάμεσα στάδια προστιθέμενης αξίας εντός των ορίων της εταιρείας αποτελούν δε πηγή ενδοομιλικού εμπορίου (π.χ. Η πετρελαϊκής πολυεθνικής  Royal Dutch Shell περιλαμβάνει θυγατρικές από εξόρυξη πετρελαίου μέχρι διυλιστήρια , χημικά. Δίκτυο λιανικής κλπ. Υπολογίζεται ότι ποσοστό >50% των εσόδων της προέρχεται από ενδοομιλικές συναλλαγές).