Fab Labs: συμπλέγματα γνώσης και τεχνολογίας του Δημήτρη Παπαλεξόπουλου Αρχιτέκτονα, Καθ. Ε.Μ.Π.

Τα Fab Labs είναι μικρές μονάδες έρευνας και διάδοσης τεχνολογίας ψηφιακής κατασκευής ανοικτά στο ευρύ κοινό. Αν και η ιδέα ξεκίνησε από το εργαστήριο Bits and Atoms του MIT[1] και συγκεκριμένα από τον Neil Gershenfeld το 2002, αναπτύχθηκαν ραγδαία τα τελευταία χρόνια σε ένα χαλαρό διεθνές δίκτυο που δεν περιλαμβάνει μόνο όσα έχουν το σήμα αναφοράς του δικτύου που συντονίζει το ΜΙΤ.

Στηρίζονται στην ευρεία οριζόντια διάδοση ψηφιακών εργαλείων σχεδιασμού και παραγωγής μικρής κλίμακας. Η μετατροπή των καταναλωτών σε παραγωγούς είναι στους ιδεολογικούς στόχους της προσπάθειας των Fab Labs.

Το τεχνολογικό φαντασιακό τους περιλαμβάνει την εικόνα του «επαυξημένου με ψηφιακές δεξιότητες μάστορα», που σχεδιάζει και φτιάχνει μόνος του το περιβάλλον του. Στην διάθεσή του έχει μηχανές που φτιάχνει ο ίδιος (και που στη συνέχεια φτιάχνουν άλλες μηχανές) και ανοικτό ελεύθερο λογισμικό (που παράγει η συλλογική νοημοσύνη). Η εκπαιδευτική διάσταση είναι ισχυρή, περιλαμβάνει αυτοεκπαίδευση ή συνεργατική μάθηση και γίνεται εκτός ακαδημαϊκών θεσμών ή στα όρια τους.

Η εξατομίκευση της παραγωγής, με τον μανδύα του «εκδημοκρατισμού» της, υπόσχεται την αποδέσμευση από την μεγάλη βιομηχανία και τους μεσάζοντες. Πρόκειται για την πρόταση μιας προσωπικού χαρακτήρα επανεκκίνησης με όλα τα θελκτικά χαρακτηριστικά της αυτοοργάνωσης,

Τα Fab Labs, μαζί με την ομότιμη παραγωγή, τα κοινά, το ελεύθερο λογισμικό – λογισμικό ανοικτού κώδικα, τις κοινωνικές επιχειρήσεις, τις κοινότητες συνεργατικής παραγωγής, τις κοινότητες γνώσης, συνθέτουν ένα πολύπλοκο πεδίο, που αναδύεται μέσα από τις αντιφάσεις που παράγουν την σημερινή κρίση.

Η επανάκαμψη του τοπικού στην παραγωγή

Διαπιστώνεται μια επανάκαμψη του τοπικού σε επίπεδο παραγωγής υποστηριζόμενη από ψηφιακές τεχνολογίες σχεδιασμού και παραγωγής. Εντάσσει την ιδεολογία του «μικρού» για να αναφερθεί σε κατανεμημένες στον χώρο δραστηριότητες, συνδεδεμένες μέσω ψηφιακών δικτύων στα πλαίσια του γνωσιακού καπιταλισμού2.

Οι Fred Curtis και David Ehrenfeld στο “The New Geography of Trade: Globalization’s Decline May Stimulate Local Recovery”, αναφέρουν ότι «η προσπάθεια τοπικής παραγωγής ολοένα και περισσότερων προϊόντων αυξάνει σε σημασία. Οι παραγωγοί τείνουν να επανεγκαταστήσουν τις παραγωγικές μονάδες πιο κοντά στις αγορές τους και με αυτό τον τρόπο να ελαχιστοποιήσουν τα έξοδα μεταφοράς. Οι στρατηγικές τοπικής επανεγκατάστασης περιλαμβάνουν ένα μεγάλο φάσμα δραστηριοτήτων, όπως η παραγωγή ενέργειας, η βιομηχανία τροφίμων, η παροχή υπηρεσιών» 3.

Το παγκόσμιο εμπόριο δεν πρόκειται φυσικά να εξαφανιστεί, ωστόσο η σημασία της τοπικής παραγωγής θα αυξηθεί. Ο Michel Bauwens προβλέπει μια αναπόφευκτη τοπικοποίηση της παγκοσμιοποίησης4.

Το γενικό σχήμα: Κατανεμημένη παραγωγή και δίκτυα ψηφιακού σχεδιασμού

Η κατανεμημένη παραγωγή (με χρήση ψηφιακής παραγωγής, CNC εργαλειομηχανών, τρισδιάστατης εκτύπωσης) υποστηριζόμενη από παγκόσμια δίκτυα ψηφιακού σχεδιασμού είναι ένα σχήμα που αναδύεται ως ηγεμονεύον με την έννοια ότι δεν είναι ο στατιστικά ισχυρότερος παράγοντας, αλλά αυτός που επηρεάζει αποφασιστικά την εξέλιξη όλων των άλλων.

Τα αίτια αυτής της ανάδυσης είναι δυνατόν να ανιχνευτούν μεταξύ άλλων:

•       Από την μεριά του λογισμικού:


                   o  Στην ταχύτατη οριζόντια εξάπλωση των συστημάτων ψηφιακού σχεδιασμού.
        o   Στην μείωση του κόστους απόκτησης τους.

        o   Στην σε μεγάλο αριθμό εκπαίδευσης μηχανικών στην χρήση τους.
        o   Στην υποστήριξή τους από υπολογιστές χαμηλού πλέον κόστους

•       Από την μεριά των μηχανών παραγωγής:


o  Στην εξάπλωση της χρήσης CNC εργαλειομηχανών, με δυνατότητα εκτέλεσης πολλαπλών έργων και στην συνακόλουθη,


o  Μείωση του μεγέθους και κόστους τους σε σημαντικό αριθμό τομέων της παραγωγής.

Ενεργοποιείται έτσι η δυνατότητα κατανομής των εξοπλισμών παραγωγής σε συνδυασμό με την δυνατότητα ελέγχου τους μέσω δικτύων ψηφιακού σχεδιασμού και παραγωγής.

Το σχήμα που προβάλλει ως εφικτό ή και επιθυμητό είναι αυτό των παγκόσμιων δικτύων μικρο – εργοστασίων (micro-factories) συνδεδεμένων με παγκόσμια δίκτυα ψηφιακού σχεδιασμού.

Μια οριζοντιοποίηση της ανθρώπινης συνεργατικότητας κερδίζει έδαφος5, η οποία αναδύεται ως ιδεολογία δια μέσου του περιβάλλοντος της τοπικά κατανεμημένης παραγωγής. Προβάλλονται μονομερώς τα πλεονεκτήματα των οριζοντίων διασυνδέσεων γύρω από το πρόθεμα συν- (co-operation, co-organization, co-design, collaboration), χωρίς αναφορά στους νέους μηχανισμούς κεντρικού ελέγχου της κατανεμημένης οργάνωσης, χωρίς αναφορά δηλαδή σε αυτό που κρατά ενωμένη μια διασπασμένη σε τοπικότητες διαδικασία.

Η συζήτηση έχει ανοίξει για την διαφορά μεταξύ κατανεμημένης οργάνωσης που ελέγχεται κεντρικά και οργάνωσης που δημιουργείται ως κατανεμημένη μέσα από διαδικασίες από τα κάτω6. Αρκετά χρόνια πρίν, ο Βόφγκαγκ Φριτς ΧΑΟΥΓΚ στην Παρέμβαση του στη Διεθνή Συνάντηση που οργάνωσε το Espace Marx το 2000 στο Παρίσι7 θα διατυπώσει την αντίθεση μεταξύ Παγκοσμιοποίησης και
Οικομενοποίησης (Globalisation Vs Mondialisation): “....αν οι γλώσσες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε μεταξύ υδρογείου και κόσμου (globe και monde), γιατί να μην εκμεταλλευτούμε αυτή τη δυνατότητα; Η υδρόγειος είναι η αρένα των γεωπολιτικών, των οικονομικών και στρατιωτικών σχηματισμών. Ο κόσμος είναι η πολλαπλή οικουμενικότητα του "ανθρώπινου γένους |ιστορικά| ενοποιημένου", όπως έλεγε ο Γκράμσι...”.

Ένα νέο τεχνολογικό παράδειγμα: Η τρισδιάστατη εκτύπωση

Καθώς η τοπικοποίηση της παραγωγής γίνεται διεθνής τάση, υποστηριζόμενη από την κατανεμημένη παραγωγή, η προσωπική παραγωγή κερδίζει έδαφος. Χαμηλώνει το όριο κλίμακας που επιτρέπει σε μια παραγωγική μονάδα να θωρηθεί βιομηχανία. Είναι δυνατόν να παραχθεί τοπικά αυτό που έχει σχεδιαστεί αλλού και ταυτόχρονα μπορεί να ανταποκρίνεται στις διακυμάνσεις της τοπικής ζήτησης, χωρίς έξοδα μεταφοράς.

Καθώς η τρισδιάστατη εκτύπωση διεκδικεί δυναμικά την θέση της ως νέο τεχνολογικό παράδειγμα, τροφοδοτεί ένα νέο τεχνολογικό φαντασιακό που συνδέει κατευθείαν και χωρίς διαμεσολάβηση την ιδέα του σχεδιαστή με την παραγωγή8.

Στο τεχνολογικό αυτό φαντασιακό όλοι οι ενδιάμεσοι παράγοντες μεταξύ σχεδιασμού και παραγωγής μοιάζει να εξαφανίζονται. Συγχρόνως, ένας φαντασιακός αλλά καθαρός στόχος τίθεται για την έρευνα και την ανάπτυξη: Να περάσει από την εκτύπωση μερών στην συνολική εκτύπωση αντικειμένων ή και κτιρίων, όπως για παράδειγμα προτείνεται στον τομέα της κατασκευής.

The Free Form Construction project9,

Ο ρόλος του τεχνολογικού φαντασιακού είναι να εκτοξεύει ένα βέλος στον χρόνο, προς το μέλλον και να καλεί να το ακολουθήσουμε. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι δεν θα φτάσουμε στον προδιαγεγραμμένο στόχο του βέλους. Ωστόσο, εν τω μεταξύ, θα συμβούν αλλαγές, καθώς το τεχνολογικό φαντασιακό θα εμποτίζει όλο και μεγαλύτερα τμήματα της πραγματικότητας. Ταυτόχρονα, ισχυρές διακλαδώσεις του θα κάνουν την εμφάνισή τους, καθώς η τρισδιάστατη εκτύπωση θα διεκδικηθεί από μια «καθημερινή» ομότιμη παραγωγή με κοινωνική στόχευση, σε μια περίοδο γενικευμένης κρίσης: Ο καθένας θα μπορεί να εκτυπώνει αντικείμενα, εξαρτήματα της καθημερινότητάς του.

Tο τεχνολογικό φαντασιακό θα περιγράφει τις φαντασιακές σχέσεις μας με τις πραγματικές συνθήκες παραγωγής. Και θα μας εγκαλεί ως υποκείμενα.

Fab Lab Athens

Τα Fab Labs είναι ένα άτυπο παγκόσμιο δίκτυο 84 εργαστηρίων ψηφιακής παραγωγής (digital fabrication facilities) σε 21 χώρες. Συντονιστής του δικτύου είναι το ΜΙΤ (Fab Central/MIT) και ειδικώτερα το εργαστήριο Bits and Atoms του ΜΙΤ με διευθυντή τον Neil Gershenfeld. Στοχεύουν στην διάδοση, διάχυση και έρευνα τεχνολογιών ψηφιακής παραγωγής και κατασκευής σε μηχανικούς, επιχειρήσεις και ευρύ κοινό και πιό συγκεκριμένα:

• Στην διεξαγωγή workshops. 
• Στην διενέργεια συνεδρίων και ημερίδων. 
• Στην εκπόνηση ερευνητικών προγραμμάτων. 
• Στην φιλοξενία στις εγκαταστάσεις τους μία φορά την εβδομάδα ή το 
δεκαπενθήμερο, κοινού και ειδικώτερα μαθητών για καθοδηγούμενο πειραματισμό στην ψηφιακή κατασκευή μικρών αντικειμένων. 


Σήμερα πιά, έχει αναπτυχθεί ένα αυξανόμενο πλήθος εργαστηρίων πέρα από αυτό που δημιουργήθηκε από το ΜΙΤ. Στον ελληνικό χώρο μπορούμε να αναφέρουμε το HackerSpace.gr10 καθώς και το P2P Lab στα Ιωάννινα11. 


Το Fab Lab Athens12 άρχισε την δραστηριότητά του στα πλαίσια του διεθνούς δικτύου Fab Lab , με στόχο να προωθήσει τον ανοικτό σχεδιασμό και ανοιχτή παραγωγή σε ένα διεθνές περιβάλλον κρίσης. Φιλοξενείται απο το Ε.Μ.Π. και συμπράττουν οι Ε.Μ.Π., ΙΕΚΕΜ / ΤΕΕ, ΕΛΛΑΚ, P2P και Mycity.me. Στεγάζεται στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. και διαθέτει ως αρχικό εξοπλισμό τον ψηφιακό εξοπλισμό του Εργαστηρίου Προπλασμάτων της Σχολής που αποτελείται από:

• 3d Printer Dimension SST 1200es / ABS
• 3d Printer Spectrum z510 ZCorp / Πούδρα
• Ultimaker 3d printer
• Eurolazer XS – 610 / Lazer cutter 
 
• Zund M-800 / 80 cm
• 3d scanner
• CNC Router YL1590
• CNC Hot wire machine
• CNC Isel Flatcom (1.25X1.04 m)

Εκτός από τους γενικούς στόχους των Fab Labs, αρχίζουν να αναπτύσσονται στο Fab Lab Athens μια σειρά από δραστηριότητες, που σχετίζονται με το ειδικό περιβάλλον κρίσης του ελληνικού χώρου, όπως είναι:

-Εργαστήρια που απευθύνονται σε μηχανικούς: Αναφέρονται στην εκμάθηση νέων τεχνολογιών, όπως είναι αυτη της τρισδιάστατης εκτύπωσης και προσπαθούν να δημιουργήσουν μια αντίρροπη τάση απέναντι στην απαξίωση του γνωσιακού κεφαλαίου σε περίοδο παρατεταμένης ανεργίας. Σε αυτή την κατεύθυνση είναι σημαντικός ο ρόλος του ΙΕΚΕΜ / ΤΕΕ.

HIVE (Βάση δεδομένων αλγορισθμικού σχεδιασμού)

-Ανάπτυξη βάσεων δεδομένων ελεύθερου λογισμικού, δηλαδή ανάπτυξη Κοινών Ψηφιακού Σχεδιασμού13, όπως είναι η βάση δεδομένων HIVE14, που περιλαμβάνει ελεύθερους αλγοριθμικούς ορισμούς που σχετίζονται με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.

HUM[erus]

-Ανάπτυξη μικρής κλίμακας ανοικτών εργαλείων παραγωγής, όπως είναι το HUM(erous), ένας φορητός επιτραπέζιος ρομποτικός βραχίονας μικρού κόστους15. Η ανάπτυξη αυτή εντάσσεται στα πλαίσια της προώθησης «Φτωχών Τεχνολογιών Αιχμής», μια έννοια που έχουμε ήδη αναπτύξει πριν την κρίση, για χώρες σαν την δική μας και που αναφέρεται σε τεχνολογίες έντασης γνώσης και όχι έντασης

Τα δύο παραδείγματα, HIVE και HUM(erous), προτείνουν δύο κατευθύνσεις που είναι δυνατόν να συνδυαστούν16:

• Ανοικτό λογισμικό, παγκόσμια αναπτυγμένο μέσα από κοινά ψηφιακού σχεδιασμού
• Ανοικτή παραγωγή, τοπικά εφαρμοσμένη


Δίκτυα τοπικών μικρο- εργοστασίων συνδεδεμένα με παγκόσμιες κοινότητες ανοικτού σχεδιασμού είναι δυνατόν να αναπτύξουν μια τοπική παραγωγή, που υποστηρίζεται από ψηφιακά δίκτυα17. 


Ενα γενικό σχήμα:

H κατακόρυφη τοπικοποίηση κάθε μικρής μονάδας παραγωγής, που εφαρμόζει την ανοικτή παραγωγή (open manufacturing) είναι δυνατόν να υποστηριχτεί από την οριζόντια διασύνδεσή των μονάδων με πλατφόρμες ανοιχτού σχεδιασμού (open design)18.

Στούς στόχους της διασυνδεδεμένης μικρής παραγωγής είναι δυνατόν να περιλαμβάνονται:

• Η συνεργασία μεταξύ κοινοτήτων ανοιχτού σχεδιασμού και μικρο – εργοστασίων.
• Η ανάπτυξη δικτύων μικρών μονάδων κατανεμημένης παραγωγής, που εντάσσουν ανοιχτή παραγωγή και υποστηρίζονται από οριζόντιες αναπτύξεις ανοικτού σχεδιασμού.
• Η διασύνδεση των μικρο-εργοστασίων με την ευρύτερη διεθνή κοινότητα ανοικτού σχεδιασμού.
• Η αυτονομία των μικρο – παραγωγών απέναντι στην Πνευματική Ιδιοκτησία αγαθών γνώσης και απέναντι στα κλειστά συστήματα παραγωγής. 


Οι επιχειρήσεις που θα συμμετέχουν:

• Μπορεί να είναι συγκεντρωμένες στον γεωγραφικό χώρο ή κατανεμημένες σε μια περιοχή. Είναι επιθυμητό να γειτνιάζουν χωρίς όμως να είναι απαραίτητο να  συγκροτούν ένα ενιαίο κτιριακό σύνολο.
• Θεωρούνται μικρο-εργοστάσια (micro-factories). 

• Έχουν εντάξει στην διαδικασία παραγωγής ή σκοπεύουν να εντάξουν ψηφιακές εργαλειομηχανές
• Κάνουν χρήση ψηφιακού σχεδιασμού των προϊόντων τους ή τμημάτων προϊόντων τους ή λαμβάνουν ψηφιακά αρχεία για την παραγωγή προϊόντων ή αναθέτουν σε τρίτους τον ψηφιακό σχεδιασμό προϊόντων ή τμημάτων προϊόντων. 

      Μικρο - αρχιτεκτονικές 


Γιατί να γίνει όλη αυτή η προσπάθεια, πέρα από το να διατυπωθεί ένα σχήμα;

Υπάρχει μια πραγματικότητα στην οποία απευθύνεται; Συνδέεται με μια συγκεκριμένη πρόταση που να αφορά την οργάνωση του χώρου; 


Το σημείο εκκίνησης των σκέψεων, που λογικά θα έπρεπε να είχε προταχθεί σε αυτή την εισήγηση, έχει σχέση με τα ζητήματα χώρου στην μητρόπολη της κρίσης, όπου το κτιριακό κεφάλαιο βρίσκεται σε πορεία απαξίωσης, με πολλά ερωτηματικά να αφήνουν οι προτάσεις «ευγενοποίησης» μέσω μεγάλων επεμβάσεων έντασης κεφαλαίου. Ωστόσο, η ανάταξή του μπορεί να γίνει μέσα από ένα πλήθος κατανεμημένων – τοπικών μικρο – επεμβάσεων που θα βελτιώσουν το αστικό κέλυφος, με άμεση τοπική συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων συλλογικοτήτων, υποστηριζόμενων από κοινά ψηφιακού σχεδιασμού με εφαρμογή ανοικτής παραγωγής.




Αστικές μικρο- επεμβάσεις19 


Σε αυτή την λογική, μια ενιαία δραστηριότητα μπορεί να κατανέμεται σε ένα πλήθος τόπων κατανεμημένων στον μητροπολιτικό χώρο, που συνεργάζονται για την επίτευξη ενός κοινού στόχου.

Τα δίκτυα μικροεπεμβάσεων20 προτείνουν έναν νέο τρόπο αντίληψης και επέμβασης στον αστικό ιστό, που αντιτίθεται στις μεγάλες, ριζικές επεμβάσεις έντασης κεφαλαίου, ιδιαίτερα στην σημερινή περίοδο κρίσης. Η ελαχιστοποίηση του μεγέθους της κάθε τοπικής επέμβασης συνδυάζεται με την μεγιστοποίηση της συνολικής επιρροής που προσφέρει η δικτυακή τους συνεργασία.

Οι τοπικές μικρές μονάδες παραγωγής, υποστηριζόμενες απο δίκτυα κοινών (commons) σχεδιασμού είναι δυνατόν να εξυπηρετήσουν αυτή την κατεύθυνση επέμβασης στον αστικό χώρο μέσα από δίκτυα μικρο – επεμβάσεων, που συνδέονται με τοπικές συλλογικές αποφάσεις διαμόρφωσης του κοινού χώρου.

Απρίλιος 2013

---

[i] http://cba.mit.edu/

2P2P Foundation, Cognitive Capitalism, http://p2pfoundation.net/Cognitive_Capitalism και Maurizio Lazzarato, «ImmaterialLabour»,http://www.generation-online.org/c/fcimmateriallabour3.htm, l.v. 17-03-2013.

3 F. Curtis and D. Ehrenfeld, “The New Geography of Trade: Globalization’s Decline May Stimulate Local Recovery”, http://www.thesolutionsjournal.com/node/1042, l.v. 17-03-2013 l.v. 17-03-2013.


4http://www.phibetaiota.net/2013/02/michel-bauwens-the-inevitable-localization-of-globalization/, l.v. 17-03-2013.

⁵A Synthetic Overview of the Collaborative Economy p2pfoundation.net/Synthetic_Overview_of_the_Collaborative_Economy. l.v. 17-03-2013.


6 NEW WORLD-SYSTEM? A CONVERSATION WITH IMMANUEL WALLERSTEIN, HTTP://WWW.EUROZINE.COM/ARTICLES/2013-02-08-WALLERSTEIN-EN.HTML, L.V. 17-03-2013.


7 Βόφγκαγκ Φριτς ΧΑΟΥΓΚ , Παρέμβαση στη Διεθνή Συνάντηση που οργάνωσε το Espace Marx το 2000 στο Παρίσι με τίτλο «Πρέπει να αγωνιστούμε ενάντια στην παγκοσμιοποίηση;» Μετ. Ελένη Καλαφάτη, Αυγή, 9-2- 2011.

8 Dimitris Papalexopoulos, “The 3d Printing Technology Fantasy”, http://www.re-public.gr/en/?p=5401 l.v 17-03- 2013.


9 The Free Form Construction project, Loughborough University http://www.buildfreeform.com/, l.v. 17-03-2013.

10 http://hackerspace.gr/wiki/Main_Page 

11 http://p2pfoundation.net/P2P_Lab 


12 http://fablabathens.gr/ . Partners: NTUA (hosting organization), GFOSS, Technical Chamber of Greece, P2P Foundation, Mycity.me, l.v. 17-03-2013.

13 Βλ. Dimitris Papalexopoulos, “Digital Design Commons », εισήγηση στο International Symposium “Computational Politics and Architecture: From the Digital Philosophy to the End of Work”, November 30, 2011, Ecole Nationale Supérieure d'Architecture Paris-Malaquais, http://archtech-ntua.blogspot.gr/2012/11/digital- design-commons_23.html

14 Αναπτύσσεται από τους Ε. Σιαμόπουλο και Δ. Βενιζέλο (συντ. Δ. Παπαλεξόπουλος), στο πλαίσιο του Εργαστηρίου Οικοδομικής / Αρχιτεκτονικής Τεχνολογίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.


15 Αναπτύσσεται από τους Χ. Τριάντο και Ε. Βουλιουρή (συντ. Δ.Παπαλεξόπουλος), στο πλαίσιο του Εγραστηρίου Οικοδομικής / Αρχιτεκτονικής Τεχνολογίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., http://humerusrobot.wordpress.com/ 


16 Wouter Tebbens, Free Knowledge and Commons Perspectives for Industrial Production http://microfactoria.wordpress.com/2012/06/04/free-knowledge-and-commons-perspectives-for-industrial-production/.

17 Michel Bauwens, «The Aims of the P2P Foundation»,http://blog.p2pfoundation.net/the-aims-of-the-p2p- foundation/2013/03/08 , l.v 18-03-2013.


18 Είναι προφανές ότι το σχήμα αναφέρεται σε εκείνο το κομμάτι της μεταποίησης που δεν ανήκει στην μεγάλη βιομηχανία και που φυσικά μένει να οριστεί. Στην περίπτωση του κατασκευαστικού κλάδου, για παράδειγμα, δεν μπορεί να περιλαμβάνει την βιομηχανία αλουμινίου, μπορεί ωστόσο να εφαρμοστεί στις μικρές μονάδες επεξεργασίας ημιδιαμορφωμένων προιόντων για την κατασκευή.

19 Dimitris Papalexopoulos, “Urban Hybrid Networks, the Commons’ Dimension”, εισήγηση για το Συνέδριο Hybrid City II: Subtle rEvolutions, Αθήνα, Μάιος 2013.

20 Βλ. και Δημήτρης Παπαλεξόπουλος, Ψηφιακός Τοπικισμός, Libro, Αθήνα 2008 και “Swarm Micro- Architectures”, http://www.archsign.gr .